Əlillər üçün bədən tərbiyəsinin əsas formaları bunlardır:
Müstəqil fiziki məşqlər. Buraya səhər gigiyenik məşqlərii, gəzintiləri, qısa məsafəli turizmi aid etmək olar.
Sistemləşdirilmiş bədən tərbiyəsi və idman məşğələləri (müalicə-sanatoriya müəssisələrində və reabilitasiya mərkəzlərində bədən tərbiyəsi və korreksiya məşğələləri, dövlət bədən tərbiyəsi təşkilatlarının qrup və bölmələrində mümkün idman növləri üzrə məşğələlər, maddi istehsalat sahəsində çalışan şəxslər üçün istehsalat gimnastikası və istehlak xidmətləri və s.).
Əlillər üçün əsas idman (müxtəlif idman növləri üzrə məşq, yarışların təşkili və keçirilməsi) formulları bunlardır:
Daimi şəraitdə müstəqil fiziki məşqlər əlillərin fiziki fəaliyyət rejiminə gündəlik daxil edilməlidir.
Gün ərzində 15-30 dəqiqə davam edən 3-4 məşq keçirmək məsləhətdir. Fiziki məşqlərin funksional inkişafa və fiziki hazırlıq səviyyəsinə təsirinin effektivliyini artırmaq üçün müxtəlif təlim sistemlərindən, cihaz və avadanlıqlardan istifadə etmək tövsiyə olunur. Bu vadanlıqlara qantellər, elastik bantlar, rezin sarğılar, genişləndiricilər, blok sistemləri və s. daxildir.
Səhər gigiyenik məşqlər əlilin evdə, xəstəxanada, sanatoriyada, reabilitasiya mərkəzində olmasından asılı olmayaraq hər gün 15-20 dəqiqə ərzində həyata keçirilir. Evdə ona qohumları, tibb müəssisələrində məşq terapiyası üzrə təlimatçılar, tibb bacıları və s. kömək edir. Səhər gigiyenik məşqləri kompleksinə onun üçün ümumi olan 9-10 gimnastika məşqi daxildir. Dərslər stulda, əlil arabasında oturaraq və ya fiksasiya cihazlarında ayaq üstə aparılır. Məşqlərin kəmiyyəti zərərin dərəcəsindən və səviyyəsindən, iştirak edənlərin yaşından, bədəninin funksional vəziyyətindən və fiziki hazırlıq səviyyəsindən asılıdır.
Gəzinti və yaxın turizm bədən tərbiyəsi formaları xüsusi təlim, mürəkkəb avadanlıq və cihazların istifadəsini tələb etmir. Gəzinti reabilitasiyanın bütün mərhələlərində gündəlik motor rejiminə daxil edilir, onların müddəti ətraf mühitin temperaturundan, əlillərin funksional vəziyyətindən və evdə bu cür müstəqil məşqlərdən istifadə etmək qabiliyyətindən asılıdır. Yaxın məsafəli turizm bir bölmə və ya qrup halında, habelə müstəqil şəkildə, adətən, gündüz saatlarında təşkil edilə bilər. Ətraf mühitin aktiv təması ilə fiziki fəaliyyətin birləşməsinə imkan verən qısamüddətli turizm əlillərin sinir sistemindəki stressinin azaldılmasına, əsas bədən sistemlərinin funksional vəziyyətinin yaxşılaşmasına, onların fiziki hazırlıq səviyyəsinin artmasına kömək edir.
Xüsusi korreksiya məşğələlərinə dayaq-hərəkət aparatının çatışmazlığının tam və ya qismən aradan qaldırılmasına kömək edən bir sıra profilaktik tədbirlər (gimnastika, masaj, duruşun korreksiyası, ortopedik qurğular, simulyatorlarda məşqlər və s.) daxildir.
Əlil idmançılar üçün məşqlərin özünəməxsus xüsusiyyətləri mövcuddur:
Məşqlərin intensivliyi və müddəti azalır, bu və ya digər fiziki fəaliyyət növü yerinə yetirildikdən sonra daha uzun fasilələr edilir;
Fiziki fəaliyyətin bərpası üsulları fiziki fəaliyyət, xəstəliyin xarakteri və müddəti (zədələnmə vaxtı) nəzərə alınmaqla fərqləndirilir;
Məşqlər zamanı yerinə yetirilən təmrinlər və s. arasındakı fasilələr daha uzun olmalıdır.
Əlil idmançılar hərəkətlərin zəif koordinasiyası səbəbindən daha tez yorulur. Onlarda toxumalarda əhəmiyyətli biokimyəvi dəyişikliklər baş verir, qan, toxuma hipoksiyası, əzələ hipertonikliyi, əzələ qan axınının mikrosirkulyasiyası pozulur. Bu da hərəkət funksiyasına daha çox maneə törədir.
Əlil idmançıların əzələ tonusunu, toxuma metabolizmasını normallaşdırmaq, toxuma hipoksiyasını aradan qaldırmaq, neyronların funksiyasını normallaşdırmaq və hərəkətləri əlaqələndirmək üçün onların reabilitasiya sisteminə inteqrasiya olunmuş yanaşma lazımdır. Buraya farmakoloji korreksiya, fizioterapiya, akupunktur, ümumi və yerli ultrabənövşəyi şüalanma daxildir.
Qidalanma, bitki mənşəli dərmanlar, masajın müxtəlif növləri, xüsusilə seqmental refleks, kriomassaj, birləşdirici toxuma formalaşması üçün gərmə məşqləri, oksigen kokteylləri, bitki mənşəli farmakoloji preparatların köməyi ilə yuxunun normallaşdırılması və s. böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əlillərin idman həyatı olduqca müxtəlifdir. Onlar üçün əlçatmaz olan idman praktiki olaraq yoxdur. Onlar oxatma, atletika və ağır atletika, velosiped sürmə, qılıncoynatma, cüdo, futbol, basketbol, voleybol, üzgüçülük, stolüstü tennis, reqbi, xizək sürmə və hokkeylə məşğul olurlar.
Təbii ki, bütün əlil idmançılar çempion olmur. Onlar üçün əsas qələbə deyil, əlilliyi olan insanların keyfiyyətinin yüksəldilməsi və tam aktiv həyatının bərpası üçün səmərəli vasitə olan idman tədbirlərində iştirakdır.
İLQAR AĞAYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə hazırlanıb.
Sahə: Uşaq və gənclərin fiziki və mənəvi inkişafında idmanın rolu