Sovet futbolunun liderlərinin süqutu: kimdir flaqman?

Azərbaycan uzun illər SSRİ-nin tərkibində olmasaydı, futbolumuzun bugünkü vəziyyəti necə olardı? Daha yaxşısı mümkün idimi, yoxsa nisbi inkişafımızda məhz sovet futbolunun böyük rolu olub?

Təəssüf ki, bu suallara konkret cavab vermək mümkün deyil. Bircə o dəqiqdir ki, Azərbaycanda köklü futbol klublarının sayı çox ola bilərdi. Doğrudur, 1991-ci ildə müstəqilliyimizi bərpa edəndən sonra yaranan klublar da sonradan tarixin yaddaşına köçdi. Kim bilir, bəlkə o dövrün klubları da tarixdə itib-batacaqdı.

Amma istər Azərbaycanda, istərsə də digər postovet ölkələrində sovet dövründə yaranan klubların çoxu hazırda yaşayır. Sanki SSRİ çempionatında mübarizə aparmış klublar tarixin təminatçısı kimi öz yerini qoruyur. Ən azı onların üzərinə düşən tozu silməyə cəhd edirlər, əzizləyirlər. Məsələ ondadır ki, sovet dövründə öz ölkəsninin flaqmanları olan klublar hazırda toz içindədirlər. Bəzi istisnaları nəzərə almasaq, demək olar ki, əksəriyyəti yeni yaranan və ya sonradan güc-qüvvə toplayanların kölgəsi altında qalıb.

Sovet dövründə Azərbaycan futbolunun lokomotivi olan “Neftçi” Qafqaz regionunun 3-cü ən güclü komandası olsa da, ölkəmizin yeganə qürur mənbəyi idi. Doğrudur, bir dəfə indiki Gəncəni təmsil edən “Dinamo” da güclülər dəstəsinə vəsiqə qazanmışdı. Amma bir il elitada oynayan bu komanda yenidən aşağı dəstəyə yuvarlandı. “Neftçi” isə elitada oynadığı müddət ərzində yalnız 1966-cı ildə bürünc medala sahib çıxdı. Qalan vaxtlarda təmsilçimiz elitada yerini qorumaq üçün mübarizə apardı və həmişə istəyinə çatmadı.

SSRİ dağıldıqdan sonra “Neftçi” ölkə çempionatında müxtəlif illərdə müxtəlif komandalarla tarixi rəqabətə girişdi. Əvvəllər Qərb bölgəsini təmsil edən “Turan”, “Kəpəz” və “Şəmkir”lə mübarizə aparan “Neftçi”, daha sonra “Xəzər Lənkəran”, “Bakı” və “İnter”ə əsas rəqib oldu. Amma onlar da “Neftçi”ni tam kölgə altına sala bilmirdi. Son illərdə səhnəyə çıxan “Qarabağ”sa “ağ-qaralar”ı ikinci plana ata bilib.

Bəs, başqa postsovet ölkələrində vəziyyət necədir?

Rusiya futbolundan daha ətraflı danışmaq olar. Təkcə elə Moskva komandalarının varlığı nəyə desəniz dəyər. Paytaxtın köklü klublarından yalnız “Lokomotiv”in SSRİ çempionu olmadığını nəzərə alsaq, digər klubların çəkisini tərəzisiz də ölçmək mümkündür. Təsəvvür edin ki, 1936-cı ilin yazından start götürən çempionatda (həmin ilin ayrıca payız çempionatı da keçirildi) 1961-ci ilə qədər ancaq Moskva komandaları qızıl medallara sahib çıxırdı. Söhbət “Dinamo”, “Spartak”, SDKA (indiki ÇSKA) və “Torpedo” klublarından gedir. Hərçənd bu komandalar arasında “avtozavodçular” yalnız 1960-ci ildə çempion olub. Digərləri isə bu müddət ərzində bir-biriləri yerlərini dəyişirdilər.

1961-ci ildə Kiyev “Dinamo”su Moskva klublarının hegemonluğuna son qoydu. Beləliklə, digər regionların komandalarının yolları açıldı və 3 il sonra Tiflis “Dinamo”su da bu siyahıya qoşuldu, ardınca başqaları da zirvəni fəth etdi. Moskva komandası olmayan Rusiya klublarından yalnız indiki Sankt-Peterburqu təmsil edən “Zenit” 1984-də qızıl medallara sahib çıxdı.

Bəli, söhbət hazırda “Qazprom”un maliyyə dəstəyi sayəsində Rusiya futbolunun liderinə çevrilən “Zenit”dən gedir. Hazırda piterlilərin son 4 ildə çempion olmasını nəzərə alsaq, sovet dövrünün köklü Moskva klublarının nələr keçirdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Rusiya müstəqil dövlətə çevrildikdən sonra Moskvanın “Dinamo” və “Torpedo” klubları aşağı dəstəyə belə yuvarlanıb, çempionluğu isə görməyiblər. Nazim Süleymanovlu “Alaniya”, “Lokomotiv” və “Rubin” bunu bacardığı halda, bu iki klub azarkeşlərini sevindirməyib. Digər nəhənglərə gəlincə, “Spartak” sonuncu dəfə 2017, ÇSKA isə 2016-cı ildə çempionluq sevinci yaşayıb.

Ukrayna bazarında çox var-gəl etməyə dəyməz. Hərçənd indiki vəziyyətdə Ukrayna futbolu deyəndə Kiyev “Dinamo”su və “Şaxtyor” yada düşürsə, SSRİ çempionatında vəziyyət tam fərqli olub. Yəni, o vaxt Ukraynanın ikinci ən güclü komandası kimi “Şaxtyor”un yox, “Dnepr”in adını çəkirdilər.  1983 və 1988-ci ildə SSRİ çempionu olan və tarix boyu Kiyev “Dinamo”su üçün oyunçular yetişdirən bu klub sovet dağıldıqdan sonra müstəqil Ukraynada öz varlığını göstərə bilmədi. Nə qədər də qəribə görünsə də, 2015-ci ildə Avropa Liqasının finalına yüksələn bu komanda Ukrayna çempionu ola bilməyib.

Dnepetrovsk təmsilçisinin bu müddət ərzində ən yaxşı nəticəsi isə 1993 və 2014-cü illərdə 2-ci yeri tutması olub. Bunu da anlamaq çətin deyil. Çünki Rinat Axmetovun “Şaxtyor”un səhmlərinə sahib çıxmasından sonra çempionatda məhz donetsklilərlə kiyevlilər qızıl medal uğrunda mübarizə aparır. Belə baxanda, heç “Dinamo” da son illər “şaxtaçılar”la ayaqlaşa bilmir. Təsadüfi deyil ki, son 12 ildə “Dinamo” yalnız 3 dəfə Ukrayna çempionu olub.

“Şaxtyor”dan söz düşmüşkən, SSRİ çempionatında bu komandanın ən yaxşı göstəricisi 1975 və 1979-cu illərdə gümüş medal olub. Yeri gəlmişkən, SSRİ çempionatında 13 dəfə çempion “Dinamo” və 2 dəfə də bu sevinci yaşayan “Dnepr”lə yanaşı, daha bir Ukrayna təmsilçisi qızıl medallara sahib çıxıb. Söhbət 1972-ci ildə çempion olan Voroşilovqrad “Zarya”sından gedir. Hazırda Luqanskı təmsil edən bu komanda Ukrayna çempionatında ən yaxşı halda 3 dəfə bürünc medal qazanıb.

Sovet dövründə Ukraynanın çempion olmayan digər sanballı komandası “Çernomorets” idi. Bəli, söhbət Əhməd Ələsgərovun 1974-cü ildə SSRİ çempionatında bürünc medal qazandırdığı Odessa klubundan gedir. Bu komandanın Ukrayna çempionatında ən yaxşı nəticəsi isə 1995 və 1996-cı illərdə gümüş medal qazanmağı oldu. “Metallist”i də unuda bilmərik. 1988-ci ildə SSRİ Kubokunu qazanan bu komanda güclülər dəstəsində mükafatçılar sırasına düşməyib. “Metallist” adı ilə komandanın SSRİ çempionatında ən yaxşı göstəricisi isə 1989-cu ildə 7-ci yer olub.  Ukrayna çempionatında da “Dinamo” ilə “Şaxtyor”un kölgəsində qalan xarkovlular 2-ci yerdən yuxarı qalxa bilməyib. O da 2012/13 mövsümündə baş verib.

Digər müttəfiq respublikalarda da vəziyyət oxşardı. “Ararat” “Pünik”in, “Nistru” “Şerif”in, Minsk “Dinamo”su BATE-nin kölgəsində qalıb. Zamanla bu ölkələrin də klublarına toxunacaq, flaqmanlığı əlindən alınanları xatırlayacağıq.

ŞAHSUVAR